नेपालमा बाढी र पहिरोको जोखिम: कारण, प्रभाव र समाधान

नेपाल प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण देश हो, तर यहाँको भौगोलिक संरचना र जलवायु परिवर्तनले गर्दा हरेक वर्ष बाढी र पहिरो जस्ता प्राकृतिक विपत्तिहरूको सामना गर्नुपर्छ। विशेषगरी मनसुनको समयमा अत्यधिक वर्षाका कारण बाढी र पहिरोको जोखिम बढ्ने गर्दछ। बाढी र पहिरोले देशको आर्थिक, सामाजिक र भौतिक संरचनामा गम्भीर असर पुर्याउँछ। नेपालको भू-भाग र जनसंख्याको वितरणले यसलाई प्राकृतिक विपत्तिको दृष्टिले निकै जोखिमयुक्त बनाएको छ। यस ब्लगमा हामी नेपालमा बाढी र पहिरोको प्रमुख कारण, यसका प्रभावहरू, र यसलाई कसरी व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ भन्नेबारे विस्तृतमा छलफल गर्नेछौं।

नेपालमा पहिरो र बाढीका प्रमुख कारणहरू

१. भूगर्भीय संरचना र ढलानयुक्त भूभाग: 

नेपालको भू-भागको ७०% भन्दा बढी हिस्सा पहाडी र हिमाली क्षेत्रले ओगटेको छ। तीव्र ढलान भएका ठाउँमा जब अत्यधिक वर्षा हुन्छ, जमिन अस्थिर भएर तलतिर बग्न थाल्छ। यसकारण पहाडी क्षेत्रहरूमा पहिरोको सम्भावना धेरै नै उच्च हुन्छ। साथै, नेपाल भूगर्भीय दृष्टिले पनि संवेदनशील क्षेत्र हो, जहाँ बारम्बार भूकम्पका कारण भू-संरचना कमजोर हुन्छ।

२. वर्षाको तीव्रता र मौसम परिवर्तन:

नेपालमा मनसुनको समयमा अत्यधिक वर्षा हुन्छ। असारदेखि भदौ महिनासम्म हुने यो वर्षाले पहाडी भूभागको माटो भिजेर कमजोर बनाउँछ, जसले गर्दा पहिरोको जोखिम अत्यधिक बढाउँछ। मनसुनका समयमा बग्ने खोला र नदीहरूमा पानीको सतह बढेर बाढीको अवस्था सिर्जना हुन्छ। जलवायु परिवर्तनले वर्षाको ढाँचा पनि अस्थिर बनाएको छ, जसका कारण अत्यधिक वर्षा र अनियन्त्रित बाढी आउने क्रम बढिरहेको छ।

३. वन विनाश र माटो क्षय: 

वनजंगल माटोको संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। रूखको जराले माटोलाई बाँधेर राख्छ, जसले जमिनलाई स्थिर राख्न मद्दत गर्छ। तर नेपालमा वन फडानी र अनियन्त्रित निर्माणका कारण माटो कमजोर बन्दै गएको छ। ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरूले दाउराका लागि रूख कटान गर्छन्, जसले माटोको स्थिरता बिगार्छ र पहिरोको जोखिम बढाउँछ।

४. अनियन्त्रित विकास र निर्माण कार्य: 

पहाडी क्षेत्रमा गरिने अनियन्त्रित सडक निर्माण, आवासीय भवनहरू, र अन्य पूर्वाधारका कामहरूले जमिनको प्राकृतिक संरचना कमजोर पार्छ। विशेषगरी, सडक बनाउँदा जमिन काटेर बनाइने हुँदा जमिनको तलको सतह खुकुलो हुन्छ, जसले पहिरोको जोखिम बढाउँछ। साथै, सहरहरूको अव्यवस्थित विस्तारले प्राकृतिक जल निकासलाई अवरुद्ध पारेर बाढीको सम्भावना बढाउँछ।

५. भूकम्पीय जोखिम: 

नेपाल भूकम्पीय दृष्टिले संवेदनशील क्षेत्र हो। २०७२ सालको महाभूकम्पले धेरै ठाउँमा जमिनको संरचना कमजोर बनाएको छ, जसले अझै पनि पहिरोको सम्भावना बढाइरहेको छ। भूकम्पपछि जमिनको संरचनामा देखिएको चिराचिराले पहाडी भूभागहरूमा पहिरोको सम्भावना बढाएको छ।

बाढी र पहिरोका प्रभावहरू

बाढी र पहिरोले नेपालमा हरेक वर्ष ठूलो जनधनको क्षति पुर्याउँछ। २०८१ सम्ममा, बाढी र पहिरोका कारण २ लाखभन्दा बढी मानिसहरूले विस्थापित हुनुपरेको छ। ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रका बस्तीहरू, सडकहरू, खेतीयोग्य जमीनहरू, र अन्य पूर्वाधारहरू बाढी र पहिरोबाट नराम्ररी प्रभावित भएका छन्। यसले जनताको दैनिकीमा गम्भीर असर पुर्याउँछ। 

१. जनधनको क्षति: 

हरेक वर्ष बाढी र पहिरोका कारण दर्जनौं मानिसले ज्यान गुमाउँछन्। विस्थापित भएका परिवारहरूको जीवनशैलीमा व्यापक परिवर्तन आउँछ। बाढीले तराई क्षेत्रमा घर र खेतीयोग्य जमीन नष्ट गर्छ, जसले हजारौं मानिसलाई खाद्यान्न अभावको जोखिममा पार्छ।

२. पूर्वाधारको विनाश: 

बाढी र पहिरोका कारण सडक, पुल, सिँचाइ प्रणाली, र अन्य संरचनाहरूमा ठूलो क्षति पुग्छ। बाढीले तराईका खेतहरूमा बालुवा र माटो थुपारेर जमीनलाई खेतीयोग्य बनाउँदैन। पहाडी क्षेत्रमा सडकहरू अवरुद्ध हुँदा जनताले आधारभूत सेवाहरू प्राप्त गर्न कठिनाइको सामना गर्नुपर्छ।

३. समुदाय र अर्थतन्त्रमा असर: 

बाढी र पहिरोले देशको समग्र आर्थिक वृद्धिमा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। कृषि उत्पादनमा आएको ह्रास, पूर्वाधारहरूको पुनर्निर्माणमा लाग्ने समय र खर्चले अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाउँछ। विस्थापित भएका मानिसहरूले नयाँ जीवन सुरु गर्न कठिनाइ भोग्नुपर्छ।

व्यवस्थापनका उपायहरू

नेपालजस्तो देशमा बाढी र पहिरोको जोखिमलाई कम गर्न विभिन्न रणनीतिक उपायहरू अपनाउनु आवश्यक छ। ती उपायहरू स्थानीय, क्षेत्रीय, र राष्ट्रिय स्तरमा अपनाउन सकिन्छ।

१. वन संरक्षण र पुनःवृक्षारोपण:

पहिरोको जोखिम कम गर्नका लागि वन संरक्षण सबैभन्दा महत्वपूर्ण उपाय हो। वृक्षारोपण र वन फडानी रोक्नका लागि कडा कानूनी प्रबन्ध आवश्यक छ। रूखहरूले जमिनलाई स्थिर राख्न सहयोग गर्छन्, जसले पहिरोको सम्भावना कम हुन्छ।

२. पूर्व चेतावनी प्रणाली:

बाढी र पहिरोको जोखिमयुक्त क्षेत्रमा पूर्व चेतावनी प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउनुपर्छ। मौसम पूर्वानुमान, जलस्तर मापन प्रणाली, र ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रसार प्रणालीलाई सुदृढ बनाउने हो भने जनधनको क्षति कम गर्न सकिन्छ। जनतालाई विपद्को समयमा कसरी बच्न सकिन्छ भन्नेबारे जानकारी दिन सामुदायिक चेतना कार्यक्रमहरू आवश्यक छन्।

३. अनुकूलनशील पूर्वाधार निर्माण:

सडक, पुल, र अन्य संरचना निर्माण गर्दा वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन (EIA) अनिवार्य गराउनुपर्छ। पूर्वाधार निर्माण गर्दा भू-संरचनाको जोखिमलाई ध्यानमा राखेर सुदृढ योजना बनाउनुपर्छ। अनुकूलनशील निर्माण सामग्री प्रयोग गर्नु र पहाडी क्षेत्रका विकास योजनाहरूमा जोखिमको विश्लेषण गरेर मात्र कार्यान्वयन गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

४. स्थानीय जनसहभागिता र तालिम:

स्थानीय समुदायलाई विपद् व्यवस्थापन र बचाव उपायहरूबारे तालिम दिनुपर्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा समुदाय स्तरमा विपद् व्यवस्थापन समिति गठन गरेर पहिरो र बाढीको जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ। स्थानिय स्रोतहरूको परिचालन गरी दीर्घकालीन समाधानको खोजी गर्नुपर्छ।

नेपालमा बाढी र पहिरोको जोखिम प्राकृतिक र मानवजन्य कारणले बढ्दो छ। भौगोलिक संरचना, अत्यधिक वर्षा, र अनियन्त्रित विकासका कारण नेपाल बाढी र पहिरोको उच्च जोखिममा छ। तर, प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण, पूर्व चेतावनी प्रणाली, र अनुकूलनशील पूर्वाधार निर्माणको माध्यमबाट यो जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ। दीर्घकालीन योजनाहरू, प्रभावकारी नीतिहरू, र समुदायको सहभागिताले मात्र बाढी र पहिरोको सामना गर्न सकिन्छ। नेपालले आफ्नो भौगोलिक विशेषता र जोखिमलाई ध्यानमा राखेर दीर्घकालीन समाधानहरू खोजी गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।